Wspieranie działań archiwalnych 2017 – podsumowanie

W 2017 roku Dom Zakonny pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej w Krakowie zrealizował projekt „Pełna konserwacja i udostępnienie dwóch ksiąg kapituł konwentu św. Urszuli w Krakowie”. Zadanie zostało sfinansowane w 86,67% ze środków publicznych w formie dofinansowania w ramach otwartego konkursu ofert na realizację zadania publicznego Wspieranie działań archiwalnych 2017, organizowanego przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych.

Cele

Celem projektu była (1) ochrona unikatowych zabytkowych rękopisów (XVII-XIX w.) z zasobu Biblioteki i Archiwum Konwentu Bonifratrów w Krakowie poprzez przeprowadzenie pełnej konserwacji obiektów, (2) zatrzymanie postępującej destrukcji obiektów dzięki zaplanowanym działaniom konserwatorskim oraz poprzez zapewnienie właściwych warunków przechowywania obiektów po konserwacji (odpowiednie warunki klimatyczne), (3) umożliwienie naukowcom i studentów przeprowadzenie badań nad zawartością treściową obiektów poprzez informację na temat przeprowadzonej pełnej konserwacji dwóch ksiąg w Internecie oraz w kwartalniku „Bonifratrzy w Służbie Chorym”, (4) popularyzacja wiedzy o historii Zakonu Bonifratrów oraz o zasobie archiwalnym Biblioteki i Archiwum Konwentu Bonifratrów w Krakowie poprzez prezentację obiektów po konserwacji (lekcje archiwalno-biblioteczne, wystawy, prezentacje).

Realizacja

W wyniku realizacji projektu poddano pełnej konserwacji dwa unikatowe rękopisy. Konserwację przeprowadzili specjaliści z krakowskiej Pracowni EM. Księgi jeszcze przed rozpoczęciem projektu zostały zdezynfekowane w komorze fumigacyjnej razem z całym zbiorem archiwalnym i bibliotecznym. Najpierw wykonano dokładną dokumentację opisową i fotograficzną stanu obecnego oraz naniesiono numerację konserwatorską. Kontynuowano te opisy podczas kolejnych etapów prac przy obiektach. Rozdzielono składki na pojedyncze karty i posegregowano je na te, które można poddać mechanicznemu oczyszczaniu, i na te bardzo uszkodzone mikrobiologicznie. Karty oczyszczano delikatną gumką w proszku i gąbkowymi wallmasterami. W ten sposób zdjęto powierzchniowy kurz i luźne zabrudzenia. Druga partia kart, których zniszczenia nie pozwalały na oczyszczanie mechaniczne została poddana kąpieli wzmacniającej strukturę papieru oraz osłabiony atrament w 0,5% Paraloidzie B-72 w acetonie. Każdą kartę z tej partii zanurzano w roztworze, a następnie odkładano do odparowania. Włókna papierowe stały się bardziej spójne, a fragmenty rozpulchnione znacznie mocniejsze. Następnym etapem była kąpiel statyczna wszystkich kart w wodzie. Celem tego zabiegu było usunięcie intensywnych zacieków i innych substancji starzeniowych nagromadzonych w papierze, a także usunięcie starych napraw i pozostałości kleju. Do przygotowanej wody wkładano każdą kartę na ok. ½ h, a następnie wyjmowano do wysuszenia. Po wyschnięciu karty były znacznie jaśniejsze, a wiele intensywnych plam wypłukało się. Papier stal się bardziej „mięsisty” i „zdrowszy”. Po tych zabiegach karty były oczyszczone i zregenerowane. Etap uzupełniania ubytków przeprowadzono w maszynie do uzupełniania kart papierowych. Przygotowano odpowiednią masę papierową (kolor i długość włókien), dobraną do rodzaju papieru oryginalnego. Kolejno uzupełniano, planirowano 1% MC i wkładano do prasy pod obciążenie, do wyschnięcia. Po wyjęciu z prasy nadmiar masy papierowej został docięty i każda karta została oceniona pod względem wytrzymałości. Miejsca osłabione jeszcze dodatkowo wzmacniano bibułką japońską. Część kart miała tylko niewielkie przedarcia i nie wymagały uzupełniania masą papierową. Naprawiono uszkodzenia podklejając bibułką japońską na 6% Klucel G w etanolu. Karty po wyjęciu z prasy ułożono w składki i utworzono bloki.

Księgi były w bardzo złym stanie – popękane zwięzy, pozmieniana kolejność składek, karty porozdzierane na kilka fragmentów. Archiwiści i specjaliści zajmujący się rozczytaniem tych materiałów mają wątpliwości co do poprawnego ułożenia bloku i cały czas nad tym pracują. Stan ksiąg nie pozwalał na dokładne rozczytanie i zapoznanie się z tekstami, a co za tym idzie poprawne ułożenie kolejności kart w bloku. Decyzją komisji postanowiono nie zszywać składek w bloki do momentu odczytania i poprawnego ułożenia kolejności. Dla zabezpieczenia kart przygotowano dedykowane, pod wymiar bloków teczki ochronne, które zabezpieczą składki. Po okresie badań, składki zostaną uszyte w bloki i oprawione. Oprawy stylem będą nawiązywały do epoki i do ksiąg tego typu.

Efekty

Zrealizowany proces konserwacji zatrzymał degradację bezcennych rękopisów, pozwolił na ich właściwe zabezpieczenie i zapewnienie im optymalnych warunków przechowywania. Księgi będą teraz bez przeszkód (w zakresie ograniczonym przez wymogi konserwatorskie) udostępniane naukowcom i studentom, będą prezentowane podczas lekcji archiwalno-bibliotecznych, a także wypożyczane do wystaw i projektów badawczych.

Bardzo dziękujemy Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych za wsparcie projektu!

Zapraszamy do obejrzenia galerii zdjęć przedstawiających obiekty przed i po konserwacji: